Bệnh sốt rét ở người do bốn loài ký sinh trùng sốt rét gây nên là Plasmodium falciparum, P.vivax, P.malariae và P.ovale. Chỉ duy nhất các loài muỗi Anopheles mới truyền ký sinh trùng sốt rét. Loài Anopheles được coi là vecto chính phải có ít nhất các điều kiện như chỉ ưa hút máu người, cơ thể muỗi có cảm thụ với ký sinh trùng sốt rét và phải có thoa trùng của ký sinh trùng sốt rét trong tuyến nước bọt.

Để có thể thực hiện hoàn tất chu trình hữu tính của ký sinh trùng sốt rét trong cơ thể muỗi, có rất nhiều yếu tố ảnh hưởng đến chu trình này như độ trưởng thành, mật độ và chất lượng của giao bào; tác động của màng bao dinh dưỡng trong dạ dày muỗi và các hàng rào sinh học khác; nhiệt độ, khí hậu của môi trường bên ngoài; tuổi thọ của muỗi; chất lượng thoa trùng.

Trong điều tra dịch tễ về mối quan hệ giữa muỗi Anopheles và người, người ta chú ý đến các chỉ số dịch tễ như chỉ số mật độ bằng đánh giá số lượng bắt được muỗi trưởng thành trong nhà, số lần tấn công người trong 1 giờ hay 1 ngày đêm. Đánh giá mật độ chỉ dựa trên con trưởng thành, không đánh giá trên ấu trùng, nhộng. dịch tễ học cũng đánh giá trên sự ưa thích máu người hay máu động vật hoặc cả hai, hút máu trong hay ngoài nhà. Ổ ấu trùng và sự ưa thích các loài ổ đẻ cũng được quan tâm trong điều tra dịch tễ.

Ở Việt Nam có khoảng 60 loài Anopheles nhưng có khoảng 13 loài có khả năng truyền bệnh sốt rét vì đã tìm thấy thoa trùng ký sinh trùng sốt rét trong tuyến nước bọt. Trong đó các loài được coi là vecto truyền bệnh chủ yếu là An.minimus, An.dirus truyền bệnh chủ yếu vùng rừng núi; An.epiroticus (tên cũ là An.sundaicus), An subpictus truyền bệnh chủ yếu vùng đồn bằng, ven biển nước lợ.

Muỗi gây bệnh do arbovirus

Arbovirus là nóm virus được truyền bởi động vật chân khớp. Rất nhiều arbovirus được truyền do muỗi trong thiên nhiên nhưng không phải tất cả đều quan trọng trong y học. Một số arbovirus chính được truyền do muỗi và quan trọng trong y học.

Virus Dengue :

Bệnh sốt huyết Dengue thường gặp ở trẻ em vùng Đông Nam Á. Người là tàng chủ thiên nhiên của virus Dengue. Vecto truyền virus Dengue khu vực Châu Á nhiệt đới hầu như luôn luôn là Aedes aegypti và Ae.albopictus. Ae.aegypti là loài muỗi sống trong nhà, ấu trùng phát triển trong các vật chứa nước sạch (nước máy, nước mưa) trong như bình bông, chén kê tủ, các lu nước.v.v…và là loài muỗi chịu trach nhiệm truyền bệnh ở vùng ngọại ô và nông thôn. Ở Việt Nam, tỉ lệ mắc bệnh sốt xuất huyết Dengue luôn là mối quan tâm hàng đầu của ngành y tế Việt Nam.

Virus sốt vàng:

Gây viêm gan, thận, xuất huyết, thường tử vong. Bệnh lưu hành ở Phi châu. Tàng chủ thiên nhiên của virus sốt vàng là khỉ được truyền cho nhau trong rừng qua muỗi Ae.africanus, ở nông thôn truyền từ khỉ qua người bởi muỗi Ae.simpsoni và thành thị truyền từ người qua người bởi Ae.aegypti.

Virus viêm não Nhật Bản

Tàng chủ thiên nhiên của virus viêm não Nhật Bản là heo và các loài chim. Các loài muỗi như Culex tritaeniorhynchus. C.bitaeniorhynchus, C.vishnui, C.gelidus khi hút máu heo hoặc các loài chim sẽ nhiểm virus viêm não Nhật Bản và khi hút máu người sẽ truyền virus cho người gây bệnh. Các loài muỗi nêu trên thường sống ở vùng nông thôn và các tàng chủ heo, chim cũng ở vùng nông thôn nên bệnh viêm não Nhật Bản thường cũng xảy ra chủ yếu ở nông thôn. Ở Việt Nam virus viêm não Nhật Bản được truyền chủ yếu do C.tritaeniorhynchus, mùa dịch bắt đầu từ khoảng tháng 5, đỉnh cao vào tháng 6, tháng 7. Tỉ lệ mắc bệnh cao ở trẻ em và chiếm khoảng 30% trong tổng số trường hợp viêm não. Hiện này đã có thuốc chủng ngừa bệnh và cần tiêm ngừa cho trẻ em để phòng ngừa bệnh.

Các virus khác :

Như virus Chikynhikyngunya gây hội chứng “giống Dengue” được truyền bởi Ae.aegypt; virus Sin” được truyền bởi Ae.aegypt; virus Sindbis gây hội chứng “giống Dengue” được truyền do Culex spp. virus viêm não ngựa phương Đông, virus viêm não ngựa phương Tây, virus West-Nile, virus viêm não thung lung Murray.v.v…

Muỗi gây bệnh giun chỉ bạch huyết

Có ba loài giun chỉ bạch huyết gây bệnh ở người do muỗi truyền là Wuchereria banrofti, Brugia malayi và B.timori và có khoảng 40 loài muỗi thuộc bốn giống Anopheles, Culex, Aedes và Có ba loài giun chỉ bạch huyết gây bệnh ở người do muỗi truyền là Wuchereria banrofti, Brugia malayi và B.timori và có khoảng 40 loài muỗi thuộc bốn giống Anopheles, Culex, Aedes và MaMansonia có thể truyền giun chỉ cho người.

Đa số trường hợp trên thế giới muỗi Cx.quinquefasciatus truyền giun chỉ W.bancrofti, đây là loại muỗi sống ở đô thị, ấu trùng phát triển ở nơi nước có nhiều chất hữu cơ, muỗi ưa máu người, sống trong nhà, hoạt động về đêm. Giun chỉ B.malayi được truyền chủ yếu do các loài thuộc giống muỗi Mansonia (M.uniformis, M.annulifera, M.indiana, M.dives, M.annulata…). Mansonia là loại muỗi chỉ phát triển được ở những nơi có các loại cây sống dưới nước như bèo cái, bèo tai chuột, lục bình…do đó giun chỉ B.malayi được truyền do Mansonia spp. chỉ phát triển ở vùng nông thôn. Giun chỉ B.timori được truyền bởi Anopheles spp. chủ yếu ở Timor và các đảo thuộc Indonesia.